Το αντικαρκινικό νοσοκομείο από… μέσα: Ένα καλοκαίρι «αυτόπτης μάρτυρας» στον «Άγιο Σάββα»

Είναι σίγουρα το νοσοκομείο που το όνομά του προκαλεί αυτομάτως τις πιο έντονες αντιδράσεις και στο άκουσμά του πολλοί σταυροκοπιούνται με τη χαρακτηριστική κίνηση που διώχνει το κακό μακριά. Η κάπως τρομακτική παλιά επιγραφή «Αντικαρκινικό – Ογκολογικό Νοσοκομείο Αθηνών – “Ο Αγιος Σάββας”», που δεσπόζει στην κεντρική είσοδο, στην οδό Δημητσάνας, παραπέμπει στην «επάρατο νόσο», όπως συνήθιζαν να αποκαλούν τον καρκίνο αδυνατώντας να τον πουν με το όνομά του από κάποια ανόητη προκατάληψη που υπάρχει από παλιά ότι οι νοσούντες με καρκίνο είναι σχεδόν καταραμένοι.

Αν, όμως, αναλογιστεί κανείς πόσοι χιλιάδες είναι πλέον οι πάσχοντες στην Ελλάδα, θα διαπιστώσει ότι ο καρκίνος είναι μέρος της κανονικότητας και μας αφορά όλους. Με άλλα λόγια, δεν είναι η κατάρα που ενέσκηψε ξαφνικά, αλλά μέρος της ζωής μας, όπως τόσα άσχημα και απροσδόκητα, τόσες αντιξοότητες που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε με ουσιαστική δύναμη ψυχής.

Αυτή ακριβώς η λέξη είναι το μότο που επικρατεί σε ένα νοσοκομείο που ουσιαστικά δεν είναι αυτό του θανάτου, αλλά της ζωής, καθώς τόσο με τις έρευνες που πραγματοποιούνται στα εργαστήρια του ΓAONA «Αγιος Σάββας» όσο και με τις νέες μεθόδους και τις τεχνικές όχι μόνο αυξάνεται διαρκώς το προσδόκιμο ζωής, αλλά, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα νοσοκομεία, όλοι λειτουργούν στη λογική της ομάδας με έναν και μόνο σκοπό: τη βελτίωση των όρων ζωής του ασθενούς.

Οι καθημερινοί άγιοι

Υπάρχει μέριμνα ώστε να γίνουν καλύτεροι οι όροι της καθημερινότητας που επηρεάζονται από τις διάφορες επιπλοκές των διαφορετικών θεραπειών, να πραγματοποιηθούν, αν είναι εφικτό, οι επεμβάσεις και να καταστεί κατανοητό ότι η ασθένεια παλεύεται, καταρχάς, μόνο με καλή ψυχολογία – σε αυτό συντελούν τα ειδικά παραρτήματα που καθιστούν εφικτή μια τέτοια συνθήκη, όπως το Κέντρο Ημερήσιας Νοσηλείας «Νίκος Κούρκουλος», το οποίο είναι άμεσα συνδεδεμένο με το νοσοκομείο.

Η δύναμη ψυχής είναι το Α και το Ω του μυστικού της θεραπείας των ογκολογικών περιστατικών που δεν αντιμετωπίζονται ως απλοί ασθενείς, αλλά ως άνθρωποι με επιπλέον ανάγκη ενίσχυσης και φροντίδας: δεν είναι τυχαίο ότι στον «Αγιο Σάββα», σε αντίθεση με τα υπόλοιπα νοσοκομεία, οι ασθενείς αποκτούν πρόσωπο, δεν είναι απλώς μονάδες προς εξέταση ή καταγραφή – και αυτό το γράφω σε αντιδιαστολή με πολύ άσχημες εμπειρίες που είχα στο παρελθόν, όπως όλοι, σε διάφορα δημόσια νοσοκομεία.

Πρόκειται για διαπιστώσεις που είχα την ατυχία ή μάλλον την τύχη να βιώσω από κοντά αυτό το καλοκαίρι κατά τη διάρκεια της περιπέτειας της μητέρας μου και να συμπεράνω ότι στα άδυτα αυτού του παράξενου «Ινστιτούτου», όπως αναφέρει η παλιά ταμπέλα από τον καιρό της ίδρυσής του το 1935, που λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο με δικούς του κανόνες και παρά τα διάφορα προβλήματα, τα οικονομικά αδιέξοδα, τις γνωστές δυστοκίες και την έλλειψη προσωπικού, το μότο είναι η δύναμη ψυχής: αυτή είδα στο πρόσωπο του Απόστολου Δούντση, του διευθυντή του Θωρακοχειρουργικού Τμήματος, που ανέλαβε την επέμβαση της μητέρας μου, στο ωραίο χαμόγελο και τον γλυκό λόγο της νοσηλεύτριας Αφροδίτης στο Θωρακοχειρουργικό Τμήμα που ζωγράφιζε λουλουδάκια στις γάζες των ασθενών, στη ζεστασιά του διευθυντή καρδιολόγου Ιωάννη Πυλαρινού, στη θερμή ευθύτητα του αναισθησιολόγου Ιωαννίδη, στις υπεύθυνες καθαριότητας που έλεγαν με την ψυχή τους καλημέρα, ακόμα και στις κοπέλες της εστίασης που ήξεραν ότι δεν ταΐζουν μόνο τους ασθενείς, αλλά ότι μπορούν και να τους φτιάχνουν τη διάθεση.

Κάθε λεπτό μέσα σε αυτούς τους χώρους προσμετράται διαφορετικά και συνυπολογίζεται αλλιώς το βάρος κάθε κίνησης, η οποία δεν μπορεί να συγκριθεί με τα μαθήματα που θα έπαιρνε κανείς από αμέτρητες άλλες ζωές. Οποιος έχει περάσει από τον «Αγιο Σάββα» και τα έχει καταφέρει, το ξέρει. Όποιος έχει περάσει αυτή την πύλη που βγάζει στην κεντρική αυλή του νοσοκομείου με την επιβλητική εκκλησία του Αγίου Σάββα -διόλου τυχαία, η μεγαλύτερη που έχω δει σε νοσοκομείο- και στον κήπο με τα φροντισμένα τραπεζάκια και το κεντρικό καφέ, όπου μαζί ασθενείς και χειρουργοί απολαμβάνουν τη μαγική στιγμή ενός φρέντο, γνωρίζει ότι οι αποχρώσεις του φωτός στα απέναντι γυάλινα παράθυρα της ΓΑΔΑ μπορεί ενίοτε να μοιάζουν με καλλιτεχνικό αποτύπωμα της ίδιας της ζωής, ότι τα μισητά κατά τα άλλα περιστέρια μπορεί να γίνουν οι καλύτεροι φίλοι στον εσωτερικό σου μονόλογο, ότι τα λαμπιόνια και τα φαναράκια που φωτίζουν τον χώρο μπορεί στο άκουσμα ενός χαρμόσυνου νέου να είναι καλύτερα και από εκείνα στις ανηφόρες της Μονμάρτρης.

Εδώ όλα όσα ενδεχομένως σε ένα εξωτερικό μάτι θα φάνταζαν αδιάφορα αποκτούν διαφορετική βαρύτητα και γίνονται μέρος του ξέφρενου πανηγυριού του βίου με τα απότομα σκαμπανεβάσματα ή μάλλον με τη βαθιά πεποίθηση πως τίποτα δεν μπορεί να πάει χαμένο, αν καταλάβεις την αξία του – ίσως γι’ αυτό πουθενά σχεδόν στον «Αγιο Σάββα» δεν ακούγονται διαμαρτυρίες, αλλά πολλαπλά συγγνώμη και ευχαριστώ, ενώ αναπτύσσεται μια οικειότητα που σε κάνει να νιώθεις ότι τελικά συμμετέχεις στην ιστορία μιας αλλόκοτης συνωμοσίας που έχει στήσει μαζί σου ο Υψιστος για να δει τελικά ποιος θα επικρατήσει.

Στην περίπτωση της μητέρας μου όλα ξεκίνησαν με μια γνωμάτευση αξονικής θώρακος που μιλούσε για αρχή «μιτωτικής δράσης», τη μοναδική στιγμή που θα ευχόμουν τα ελληνικά μου να μην ήταν αρκετά ώστε να καταλάβω ότι κάτι κακό συμβαίνει. Την αρχική γνωμάτευση την επιβεβαίωσε το πετ-σκάνινγκ και η επόμενη εναγώνια φάση ήταν να βρεθεί ο χειρουργός που θα μπορούσε να κάνει το θαύμα ή στα χέρια του οποίου θα στηριζόμασταν για το μεγάλο βήμα· αυτός θα έλεγε αν υπάρχει δυνατότητα για χειρουργική επέμβαση, με ποιον τρόπο και αν, δεδομένου του επιβαρυμένου ιστορικού της μητέρας μου, κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό.

Δεδομένου ότι επέμενα σε δημόσιο νοσοκομείο, ακούστηκαν πολλά ονόματα πανεπιστημιακών γιατρών με περίοπτα βιογραφικά, τους οποίους μου συνέστησαν ως ιδανικούς, αλλά το ένστικτο με οδήγησε σε ένα όνομα, στο οποίο με παρέπεμπαν και οι γιατροί του «Υγεία»: Απόστολος Δούντσης. Το πρόβλημα, όμως, μεταξύ άλλων, ήταν ότι ο διευθυντής στο Θωρακοχειρουργικό Τμήμα του «Αγιου Σάββα» απουσίαζε σε καλοκαιρινή άδεια, ότι θα επέστρεφε στις 5 Αυγούστου, ότι δεν ξέραμε αν ήταν διαθέσιμος και αν θα δεχόταν. Αλλά το ένστικτο, που ποτέ τελικά δεν πέφτει έξω, έλεγε ότι αξίζει η αναμονή.

Τάξη και ευγένεια

Το πρώτο crash test ήταν τηλεφωνικό· το ζεστό ραδιοφωνικό ηχόχρωμα της φωνής του γιατρού που ακούστηκε στην άλλη άκρη της γραμμής δεν άφηνε αμφιβολία πως, αν μη τι άλλο, δεν έχουμε να κάνουμε με ψυχρό άνθρωπο. Αντί, όμως, αυτή η φωνή να αφιερώνει τραγούδια σε κάποιο μεταμεσονύχτιο ραδιοφωνικό πρόγραμμα, μιλούσε για όγκους και για ΧΑΠ καλώντας μας να τα πούμε από κοντά στα Εξωτερικά Ιατρεία του «Αγίου Σάββα». Περάσαμε την πύλη με τον τρόμο του ανίδεου επισκέπτη, για να διαπιστώσουμε ότι τα πράγματα εδώ είναι πολύ καλύτερα από τα υπόλοιπα Τμήματα Επειγόντων μεγάλων νοσοκομείων: τάξη και οργάνωση στην αναμονή, άνθρωποι υπομονετικοί, γυναίκες που προσπαθούσαν αξιοπρεπώς να κρύψουν την αγωνία τους και τη χαμένη περηφάνια των μαλλιών τους κάτω από χρωματιστά μαντίλια, καθαριότητα και διακοσμημένοι με κάποια ερασιτεχνικά έργα τέχνης τοίχοι.

Τουλάχιστον κάποιος είχε προσπαθήσει να βάψει με απαλό κεραμιδί αντί για το απαίσιο νοσοκομειακό μπλε χρώμα έστω τη μία πλευρά, ενώ την ίδια απόχρωση των ζεστών παλ χρωμάτων είχαν και οι τοίχοι έξω από τα εργαστήρια – μια άσχετη διαπίστωση, αλλά με μεγάλο νόημα για την κάθε λεπτομέρεια που μετράει εδώ περισσότερο από οπουδήποτε αλλού. Βέβαια, στο πλαίσιο της νοσοκομειακής τρέλας που θα έκανε κάθε Αλμοδόβαρ να τρίβει με χαρά τα χέρια του, το τρυπάνι που τοποθετούσε επιτέλους το πολυπόθητο air condition εν μέσω καύσωνα στο γραφείο στα Εξωτερικά Ιατρεία δεν επέτρεπε ακριβώς να ακούσουμε τι μας έλεγε ο γιατρός.

Με έκπληξη και με δυσκολία, πάντως, κατάφερα να ακούσω ότι η επέμβαση δεν γινόταν με τον τρόπο που φοβόμασταν, ότι υπήρχε η δυνατότητα VATS, δηλαδή να γίνει θωρακοσκοπικά, και άλλα τόσο προηγμένα και ανήκουστα στ’ αυτιά μου και μάλιστα σε ένα δημόσιο νοσοκομείο. Οσο για την ερώτηση του πόσο ακριβώς κόστιζε το άκρως απαιτητικό αυτό σενάριο, ο κ. Δούντσης ήταν κατηγορηματικός: «Τίποτα. Ισως ένα τραπέζι σε αυτόν που σας έστειλε εδώ».

Δεν ξέρω τι τύχη αγαθή μπορεί να μας οδήγησε μέσα στην απόλυτη ατυχία σε αυτούς τους ανθρώπους και σε αυτό το νοσοκομείο, αλλά εδώ το καλό κλίμα φαινόταν με το καλημέρα: χωρίς να χρειαστεί καν να επικαλεστώ τη δημοσιογραφική μου ιδιότητα και χωρίς κανείς εδώ να φαίνεται ότι μετράει την ταξική σου προέλευση, αλλά μόνο το επείγον πρόβλημά σου, με χαρά διαπίστωνα ότι δεν τους απασχολούσε το παιχνίδι του χρήματος.

Ο χειρουργός δεν φορούσε το σύνηθες κολαριστό πουκάμισο που λανσάρουν οι προνομιούχοι συνάδελφοί του με το προκάτ τζεϊμσμποντικό ύφος, δεν είχε τρεις γραμματείς να του κρατούν τα ραντεβού και να ενημερώνουν πότε ακριβώς μπορούν να ανεβάσουν οι επισκέπτες το ύψος της φωνής στην αναμονή, δεν είχε λουλούδια στο γραφείο ή τρέντι διακοσμητικά και φανταχτερά αντικείμενα. Ο γιατρός ήταν μόνο ο εαυτός του, ένας επιβλητικός καίσαρας στο βασίλειο των αδιευκρίνιστων εχθρών που ονομάζονται «όγκοι», ένας εκφραστής ενός αλλόκοτου guerrilla στην ατελείωτη μάχη της ζωής.

Γιατί εδώ τα πράγματα είναι αληθινά και όχι πόζα, οι γιατροί πασχίζουν για το καλύτερο σε αυτή τη δαντική λίμπο με ανθρώπους σε αναμονή για μια καλύτερη διάγνωση ή για μια καταδικαστική, τουλάχιστον στα δικά τους μάτια, πορεία – γιατί όποιος ασχολείται με τη νόσο ξέρει ότι ποτέ τα πράγματα δεν είναι μαύρα ή άσπρα.

Σε συζήτηση που έχω με τον θωρακοχειρουργό μετά την επέμβαση της μητέρας μου μού εξηγεί, ως γνήσιος σωκρατικός φιλόσοφος, ότι στην Ιατρική, όπως συνολικότερα στην επιστήμη, δεν υπάρχουν βεβαιότητες και πως όλα προσμετρώνται συγκριτικά και με κάθε προσοχή. Με καλεί να βγω από αυτά τα πλαίσια των δεδομένων και οριστικών απαντήσεων που ζητάει κάθε ασθενής από τον άνθρωπο που έχει πάρει, προσωρινά απέναντί του, τη θέση του Θεού.

Αλλά, τελικά, ούτε ο Υψιστος ήξερε αν θα φτάσουν οι επτά ημέρες για να φτιάξει το Σύμπαν – γιατί να γνωρίζει με ακρίβεια ο χειρουργός τις απαντήσεις που θέλεις εσύ να σου δώσει, ακόμα και για τα περιθώρια της δικής σου ζωής; Αλλά αυτό που μοιάζει σχεδόν σίγουρο είναι ότι σε αυτό το γραφείο με τα αμέτρητα χαρτιά, με κομπιούτερ που δεν λειτουργούν, με τις παλιές καρέκλες, μπορεί, όντως, να χωρέσει ολόκληρο το Σύμπαν – και αυτό δεν είναι άλλο από το πρόσωπο ενός ανθρώπου που δηλώνει με οποιονδήποτε τρόπο ότι είναι εκεί.

Με θέα στον ναό

Αυτό είχαμε, επίσης, νιώσει με τον καθησυχαστικό λόγο του καρδιολόγου, Πυλαρινού, ο οποίος, με φόντο τις ωραίες ζωγραφιές της εγγονούλας του, μας διαβεβαίωνε ότι όλα θα πάνε καλά αφού είμαστε στα καλύτερα χέρια. Τα ίδια μας είπε όταν επαναλήφθηκαν οι εξετάσεις με το επίσημο εισιτήριό μας στο νοσοκομείο, με σκοπό η επέμβαση να γίνει την εβδομάδα μετά τον Δεκαπενταύγουστο. Δεν μπορούσα να πιστέψω ότι στο μεγάλο δωμάτιο του Τμήματος της Χειρουργικής, όπου νοσηλευόμασταν, στον τρίτο όροφο, υπήρχαν προσωπικό μπάνιο, κρεμοσάπουνο και αντισηπτικά.

«Αφού έχω θέα στον ναό, δεν μπορεί να πάει κάτι στραβά», εξομολογήθηκα στους φίλους μου, οι οποίοι σοκαρίστηκαν γνωρίζοντας ότι δεν είναι τόσο αγαστές οι σχέσεις μου με τη θρησκεία – μόνο που εγώ αναφερόμουν στη θέα που είχα από τα μεγάλα παράθυρα στη Θύρα 13, στο γήπεδο «Απόστολος Νικολαΐδης», ενώ λίγο πιο πέρα ξεχώριζαν τα Προσφυγικά, με τον ήλιο να χάνεται κάπου ανάμεσα.

Παρακολουθούσα για ώρες τον κόσμο να μπαινοβγαίνει στα σπίτια κουβαλώντας σακούλες από τη λαϊκή – μια καθημερινή ρουτίνα που από τον θάλαμο του νοσοκομείου φάνταζε αξιοζήλευτη. Κάτι παιδιά να παίζουν στο πάρκο και δύο ερωτευμένοι να φιλιούνται σε μια γωνία και το μυαλό μου αυτομάτως να πηγαίνει στο ποίημα του Οντεν για «την ανθρώπινη ζωή· πώς φτάνει και μας βρίσκει/ Την ώρα που ο άλλος τρώει ή ανοίγει ένα παράθυρο ή/έστω περπατάει βαριεστημένα» (μτφ. Ερρίκος Σοφράς), στο σχόλιό του για εκείνον τον πίνακα του Μπρέγκελ που δείχνει ότι σε κάθε κρίσιμη μυθολογική στιγμή, σε κάθε τέτοια καίρια στιγμή της ζωής σου το Σύμπαν μοιάζει σχεδόν αδιάφορο για το δράμα σου.

Αλλά και πάλι αρκεί να κοιτάξεις προς τα μέσα στον διάδρομο για να δεις τι σημαίνει πραγματικός ήρωας: είναι αυτός που σέρνει τον ορό κάνοντας τα πρώτα βήματα μετά το χειρουργείο και επιβεβαιώνοντας τη δυναμική επιστροφή του στον κόσμο, οι νοσοκόμοι που προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο με μια καλή κουβέντα, ακόμα και η κοπέλα που μοιράζει τα γεύματα της εταιρείας Γευσήνους η οποία μου λέει με ενθουσιασμό: «Σήμερα είναι Σάββατο και κάνουμε πάρτυ με καλαμάκι κοτόπουλο στη σχάρα, είναι θεϊκά». Μου δίνει και έξτρα λεμόνι και παριστάνω ότι παραγγέλνω σε μια λαϊκή ταβέρνα. «Περνάτε ωραία εσείς εδώ στη σουίτα», σχολίασε η νοσηλεύτρια που ερχόταν με τον ορό στο χέρι σαν να μοίραζε πολύτιμα δώρα.

Αλλά και πάλι το σενάριο ήταν πολύ καλό για να είναι αληθινό σε αυτή την ανακαινισμένη πτέρυγα – γιατί πάντα προκύπτει η αναποδιά, κάτι σύνηθες στα πολλαπλά λαβωμένα δημόσια νοσοκομεία. Παρότι όλα έδειχναν να κινούνται ρολόι -οι εξετάσεις έγιναν στην ώρα τους και οι γιατροί ήταν πλήρως ενημερωμένοι όταν κατεβήκαμε για τις προεγχειρητικές εξετάσεις-, η αναισθησιολόγος, που υποτίθεται θα στελέχωνε τη χειρουργική ομάδα, έγινε έξαλλη γιατί μας είπε ότι δεν ήξερε τι ακριβώς χειρουργείο θα γινόταν, γιατί δεν είχε διαθέσιμο κρεβάτι, βάσει πρωτοκόλλου, στη ΜΕΘ, η οποία επρόκειτο να κλείσει για να απολυμανθεί.

Το ξέσπασμά της ήταν αδικαιολόγητο, η συμπεριφορά της απαράδεκτη και είναι ίσως η μοναδική παραφωνία σε ένα πλήρως ενορχηστρωμένο σύνολο με αγαστές προθέσεις. Το σοκ της μητέρας μου, που δέχτηκε μια αδιανόητη επίθεση, ήταν μεγάλο και μείναμε με την απορία του τι τελικά επρόκειτο να συμβεί ύστερα από αυτή την άσχημη συγκυρία.

Προς έκπληξή μας την επόμενη μέρα μάς επισκέφτηκε ολόκληρη η ομάδα των διευθυντών χειρουργών για να μας ζητήσει προσωπικά συγγνώμη – και ειδικά ο διευθυντής του Αναισθησιολογικού Χρήστος Δερβενιώτης ήταν τόσο υπέροχος με τα ζεστά του λόγια για «τους ασθενείς που πρέπει να τους κρατάμε το χέρι και όχι να φερόμαστε με αυτό τον τρόπο», που πιστεύω ότι θα πρέπει να παρασημοφορούνται τέτοιοι γιατροί για τον τρόπο με τον οποίο υπηρετούν τον όρκο στον Ιπποκράτη. Αλλωστε, ο «ιατρός» ως πολύτιμη ιδιότητα που προστατευόταν από τον Ασκληπιό, με το αίμα της Μέδουσας να δίνεται σε αυτόν από την ίδια τη θεά Αθηνά, είχε τεράστια βαρύτητα στην αρχαιότητα.

Ο Ασκληπιός δεν ήταν τυχαία ο μοναδικός θεός που κατάφερε να αποκτήσει εξουσία στη ζωή και τον θάνατο φέρνοντας πίσω στη ζωή τον Καπανέα, τον Λυκούργο και τον γιο του Θησέα που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου των Επτά επί Θήβας, προκαλώντας την οργή του Δία.

Η πίστη

Παρά την ξαφνική αναβολή του χειρουργείου που μας ανάγκασε να βγούμε από το νοσοκομείο για να επιστρέψουμε μετά από λίγες μέρες, αυτή τη φορά στην κλινική του Θωρακοχειρουργικού, στον 4ο όροφο, πέρα από τις ελλείψεις και τα προβλήματα, εξακολουθούσε να εντοπίζεται πίσω από αυτές τις υπέρτατες χειρονομίες των μικρών θεών, που είναι οι γιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό, το θαύμα.

Αλλωστε, η πίστη είναι καθημερινό στοίχημα σε αυτό το μέρος που είναι γεμάτο με τις εικόνες των αγίων να σε παρακολουθούν από κοντά, σε κάθε δωμάτιο, γιατί οι άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν με τον δικό τους τρόπο και να κάνουν όνειρα, να βλέπουν μπροστά και να αγωνίζονται έστω λαβωμένοι και τραυματισμένοι κρατώντας στα χέρια τους τα πιόνια από μια πατρίδα σκάκι που έχει ως μοναδικούς πρωταγωνιστές τους ίδιους.

Σε αυτά τα δωμάτια του 4ου ορόφου, όπου στεγάζονται οι θάλαμοι της Θωρακοχειρουργικής, η οποία κλείνει κάθε χρόνο για να ανακαινιστεί και να ξανανοίξει όπως ακριβώς ήταν, με τους ίδιους κατεστραμμένους τοίχους, τις ξεχαρβαλωμένες πόρτες και τα σπασμένα, ενίοτε, παλιά κρεβάτια, το σενάριο στήνεται κάθε μέρα από την αρχή.

Μόνο εδώ καταλαβαίνεις ότι υπάρχουν νικητές ακριβώς γιατί τίποτα δεν είναι ψεύτικο, δεν υποκρίνεται ρόλους, δεν υποκύπτει στην ανόητη βιτρίνα που υπερμεγεθύνει τα πράγματα, τη στιγμή που όλα είναι φευγαλέα, όπως αυτή η χούφτα από τέφρα που ο Ελιοτ θεωρούσε ότι είναι η ζωή. Τουλάχιστον, σε αυτό το μέρος ακόμα και το ελάχιστο αποκτά απόλυτο νόημα και το μάθημα του «Αγίου Σάββα» είναι το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο μάθημα ζωής που έχω πάρει μέχρι σήμερα – και που η μητέρα μου εξακολουθεί να παίρνει ακόμα.

Πηγή: ygeiamou.gr