Ανθεκτικά βακτήρια: Η σιωπηλή πανδημία της μικροβιακής αντοχής

To 1928, ο Alexander Fleming παρατήρησε στο εργαστήριό του ότι σε μία καλλιέργεια σταφυλόκοκκου, που κατά λάθος επιμολύνθηκε από τον μύκητα Penicillium, το μικρόβιο δεν μπορούσε να αναπτυχθεί γύρω από την αποικία του μύκητα, γιατί αυτός παρήγαγε μια ουσία με αντιμικροβιακές ιδιότητες. Ηταν η ανακάλυψη της πενικιλίνης, του πρώτου αντιβιοτικού, το οποίο οι Florey και Chain, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, κατάφεραν να το μετατρέψουν σε ένα ευρέως διαθέσιμο φάρμακο το 1944 και έσωσαν τις ζωές χιλιάδων τραυματισμένων στρατιωτών του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Ηταν η απαρχή του «χρυσού αιώνα» των αντιβιοτικών, ο οποίος διήρκεσε μέχρι το 1970, και χαρακτηρίστηκε από μια μεγάλη ερευνητική προσπάθεια, που οδήγησε στην ανακάλυψη όλων των σήμερα γνωστών οικογενειών αντιβιοτικών. Τα αντιβιοτικά υπήρξαν μια από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος, καθώς βακτηριακές λοιμώξεις, συχνά θανατηφόρες, όπως η μηνιγγίτιδα, η ενδοκαρδίτιδα, η πνευμονία, η σηψαιμία, η φυματίωση και άλλες ήταν πλέον θεραπεύσιμες, αυξάνοντας το προσδόκιμο επιβίωσης των ανθρώπων και βελτιώνοντας την ποιότητα της ζωής τους.

Ο αρχικός ενθουσιασμός σύντομα υποχώρησε όταν έγινε αντιληπτό ότι τα μικρόβια έχουν την ικανότητα να μεταλλάσσονται και να αποκτούν αντοχή στα αντιβιοτικά. Ηδη από το 1945, ο ίδιος ο Fleming, στην ομιλία του κατά την αποδοχή του βραβείου Nobel, προειδοποίησε ότι η κακή χρήση των αντιβιοτικών μπορεί να οδηγήσει στην αχρήστευσή τους. Τα μικρόβια βρίσκονται στον πλανήτη μας εκατομμύρια χρόνια πριν από τον άνθρωπο και έχουν μάθει να προσαρμόζονται και να επιβιώνουν σε περιβαλλοντικές πιέσεις.

Οταν ένα βακτήριο εκτίθεται σε ένα αντιβιοτικό δημιουργεί μεταλλάξεις στο γενετικό του υλικό, οι οποίες του προσφέρουν μηχανισμούς αντοχής στα αντιβιοτικά. Τα γονίδια αντοχής μεταφέρονται ταχύτατα από ένα είδος βακτηρίων σε άλλο, με πολλούς μηχανισμούς. Το 1963, η Πολυξένη Κοντομίχαλου, Ελληνίδα ιατρός, ανακάλυψε πρώτη ότι ένα βακτήριο ανθεκτικό στην πενικιλίνη, που απομόνωσε από ασθενή της, παρήγαγε ένα ένζυμο, τη λακταμάση ΤΕΜ, που κατέστρεφε το αντιβιοτικό. Τα επόμενα χρόνια ανακαλύφτηκαν μια σειρά από ένζυμα τα οποία παράγονται από μικρόβια και αδρανοποιούν τα αντιβιοτικά. Πλέον μετά το 1970, ο χρυσός αιώνας των αντιβιοτικών τελείωσε, πολύ λίγα νέα αντιβιοτικά ανακαλύφτηκαν και μπήκαμε στην εποχή της μικροβιακής αντοχής.

Η μικροβιακή αντοχή

Ο 21ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τη μετάβαση στην «εποχή μετά-τα-αντιβιοτικά» (post-antibiotic era), όπου οι άνθρωποι θα χάνουν τη ζωή τους από λοιμώξεις οφειλόμενες σε μικρόβια ανθεκτικά σε όλα τα γνωστά αντιβιοτικά. Με άλλα λόγια, θα επανέλθουμε στην εποχή πριν από την πενικιλίνη, όπου μια απλή λοίμωξη θα γίνεται δυνητικά θανατηφόρα.

Ηδη ο ΠΟΥ αναγνωρίζοντας το πρόβλημα δημοσίευσε έναν κατάλογο με τα πλέον απειλητικά ανθεκτικά μικρόβια, τα οποία κατά απόλυτη προτεραιότητα θα πρέπει να αντιμετωπιστούν. Σε πρόσφατη δημοσίευση στο περιοδικό «Lancet», που χρηματοδοτήθηκε από την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου, αναφέρει ότι το 2021 παγκοσμίως 4,21 εκατομμύρια θάνατοι σχετίζονται με πολυανθεκτικά μικρόβια και προβλέπεται ότι το 2050 ο αριθμός αυτός θα ξεπεράσει τα 10 εκατομμύρια ετησίως, κάνοντας τις λοιμώξεις από πολυανθεκτικά μικρόβια το πρώτο αίτιο θανάτου. Τα κόστη των πολυανθεκτικών λοιμώξεων στα συστήματα υγείας είναι δυσβάσταχτα και συνεχώς αυξανόμενα. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), το κόστος αντιμετώπισης των λοιμώξεων από πολυανθεκτικά μικρόβια στις 34 χώρες του ανέρχεται σε 28,9 δισεκατομμύρια ετησίως. Η Ελλάδα έχει το θλιβερό προνόμιο να βρίσκεται στις πρώτες θέσεις των ευρωπαϊκών χωρών με τη μεγαλύτερη συχνότητα λοιμώξεων που οφείλονται σε πολυανθεκτικά μικρόβια, γεγονός που σχετίζεται με την κατάχρηση των αντιβιοτικών. Χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τα στοιχεία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Ελέγχου Νοσημάτων (ECDC), η Ελλάδα είναι η ευρωπαϊκή χώρα με τη μεγαλύτερη κατανάλωση αντιβιοτικών στην κοινότητα.

Τι μπορούμε να κάνουμε

Το πρώτο είναι να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της απειλής για τη δημόσια υγεία. Ολοι οι εμπλεκόμενοι, δηλαδή, κυβερνήσεις, πολίτες, διεθνείς και εθνικοί οργανισμοί, πανεπιστήμια, φαρμακευτική βιομηχανία και ιατρικές ενώσεις, πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η αντιμετώπιση της μικροβιακής αντοχής είναι απόλυτη προτεραιότητα. Τα κυριότερα μέτρα περιλαμβάνουν την αυστηρή εφαρμογή προγραμμάτων ελέγχου λοιμώξεων και ορθολογικής χρήσης αντιβιοτικών στις μονάδες υγείας και στην κοινότητα, εγκατάσταση προγραμμάτων επιδημιολογικής επιτήρησης, αυστηρή ρύθμιση της χρήσης αντιβιοτικών στη γεωργία, την κτηνοτροφία και τη βιομηχανία τροφίμων, και τέλος σημαντική αύξηση των επενδύσεων στην έρευνα για την ανάπτυξη νέων αντιβιοτικών.

Υπάρχουν καινοτόμα αντιβιοτικά στον ορίζοντα; Δυστυχώς, η ανακάλυψη και ανάπτυξη καινοτόμων αντιβιοτικών δεν είναι οικονομικά αποδοτική, γιατί το μέγεθος της αγοράς είναι μικρό συγκρινόμενο π.χ. με τα μεταβολικά νοσήματα. Ηδη μικρές εταιρείες που έχουν αναπτύξει καινοτόμα αντιβιοτικά χρεοκόπησαν, ενώ μεγάλες εταιρείες εγκαταλείπουν τα προγράμματα ανάπτυξης αντιβιοτικών λόγω έλλειψης οικονομικού κινήτρου. Σημειωτέον, ότι από την ανακάλυψη ενός νέου αντιβιοτικού μέχρι την άδεια κυκλοφορίας του απαιτείται επένδυση που υπερβαίνει το ένα δισ. δολάρια. Επομένως, η γραμμή ανάπτυξης καινοτόμων αντιβιοτικών είναι ιδιαίτερα αναιμική, γεγονός δυσοίωνο για το πρόβλημα της μικροβιακής αντοχής. Ηδη οι κυβερνήσεις έχουν αντιληφθεί το πρόβλημα και αφενός ενισχύουν τους διαθέσιμους πόρους για έρευνα και αφετέρου τροποποιούν τις πολιτικές αποζημίωσης των καινοτόμων αντιβιοτικών ώστε η ανάπτυξή τους να είναι οικονομικά βιώσιμη.

Παρά τις δυσκολίες, υπάρχουν ήδη διαθέσιμα καινοτόμα αντιβιοτικά, που αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά ορισμένες κατηγορίες πολυανθεκτικών μικροβίων, όπως για παράδειγμα τα εντεροβακτηριακά που παράγουν το ένζυμο KPC, που είναι ο πιο συχνός μηχανισμός αντοχής στην Ελλάδα, ή το ανθεκτικό Acinetobacter που αποτελεί πρόβλημα ιδιαίτερα στις ΜΕΘ, ενώ νέα καινοτόμα αντιβιοτικά αναμένεται να είναι διαθέσιμα το 2025. Επιπλέον, νέες τάξεις καινοτόμων αντιβιοτικών είναι σε πρώιμες φάσεις ανάπτυξης, όπως αντιβιοτικά παραγόμενα από μικροοργανισμούς της φύσης, για παράδειγμα οι αβυσσομυκίνες που παράγονται από έναν μύκητα που βρέθηκε στον βυθό του ωκεανού, αντιβιοτικά παραγόμενα με τροποποιήσεις του χημικού μορίου παλαιών αντιβιοτικών, νέα συνθετικά αντιβιοτικά που ανακαλύπτονται και με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης, και επαναχρησιμοποίηση παλαιών αντιβιοτικών με νέες ενδείξεις. Επιπλέον, εναλλακτικές λύσεις για το πρόβλημα της αντοχής, όπως τα μονοκλωνικά αντισώματα, η ανοσοθεραπεία, οι βακτηριοφάγοι και τα καινοτόμα εμβόλια βρίσκονται σε διάφορες φάσεις ανάπτυξης.

Πηγή: ygeiamou.gr